Deposit (निक्षेप) भनेको के हो?
Deposit (निक्षेप) भन्नाले बैंक वा वित्तीय संस्थामा राखिएको पैसा हो जसलाई ग्राहकले सुरक्षाको लागि वा भविष्यमा प्रयोग गर्न राख्छन्। यसलाई बचतको माध्यम, सुरक्षित राख्ने साधन, र आय आर्जन गर्ने स्रोत (ब्याज मार्फत) पनि मानिन्छ। नेपालको बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले ग्राहकबाट निक्षेप संकलन गरेर त्यसलाई लगानी (Loan) को रूपमा प्रयोग गर्छन्। नेपाल राष्ट्र बैंकको नियमअनुसार, निक्षेप जम्मा (liability) मानिन्छ किनकि यो ग्राहकलाई फिर्ता दिनुपर्ने रकम हो।
नेपालमा निक्षेपका मुख्य प्रकारहरू
1. Demand Deposit (माग अनुसार झिक्न मिल्ने निक्षेप)
यस्तो निक्षेप जुन जुनसुकै बेला बिना सूचना फिर्ता लिन सकिन्छ। यो निक्षेपमा ब्याज कम वा नहुने गर्छ।
उदाहरण:
- Current Account (चालु खाता) – व्यापारी वा कम्पनीहरूले कारोबारका लागि खोल्ने खाता।
- Call Deposit – जुन बेला चाह्यो निकाल्न सकिने निक्षेप।
2. Saving Deposit (बचत निक्षेप)
व्यक्तिगत बचतका लागि राखिने निक्षेप। यसमा बैंकले निश्चित ब्याज दिन्छ (नेपालमा हाल करिब 3%–5% वार्षिक)। पैसा जुनसुकै बेला निकासी गर्न सकिन्छ तर सीमित कारोबार सुविधा हुन्छ।
उदाहरण:
- व्यक्तिले बैंकमा राखेको बचत खाता (Saving Account)।
- विद्यार्थीले मासिक बचत गर्ने खाता।
3. Fixed Deposit (मुद्दति निक्षेप)
निश्चित समय (3 महिना, 6 महिना, 1 वर्ष वा बढी) को लागि राखिने निक्षेप। यसलाई म्याद पूरा हुनु अघि निकाल्न मिल्दैन (वा जरुरीमा जरिवाना तिरेर निकाल्न सकिन्छ)।
यसमा ब्याज दर उच्च हुन्छ (नेपालमा प्रायः 7%–10% वार्षिकसम्म)।
उदाहरण:
- १ वर्षका लागि रु. ५ लाख मुद्दति निक्षेप राख्ने।
- कम्पनी वा संस्थाले भविष्यका लागि रकम सुरक्षित गर्न राख्ने निक्षेप।
4. Recurring Deposit (आवर्ती निक्षेप)
मासिक वा नियमित रूपमा सानो रकम जम्मा गरेर ठूलो रकम बनाउने निक्षेप। नेपालमा धेरै लोकप्रिय नभए पनि केही बैंक/सहकारीले सञ्चालन गर्छन्।
उदाहरण:
- मासिक रु. ५,००० जम्मा गर्ने योजना, ५ वर्षपछि मूलधन + ब्याजसहित फिर्ता।
5. Call Deposit / Short Notice Deposit (स्वल्पकालीन सूचना निक्षेप)
ठूलो रकम जम्मा गर्ने व्यवसायिक निक्षेप। पैसा झिक्न 1–7 दिन पहिले सूचना दिनुपर्छ। ब्याज दर बचत निक्षेप भन्दा बढी तर मुद्दति भन्दा कम।
उदाहरण:
- ठूला कम्पनीहरूले अस्थायी रूपमा राख्ने रकम।
संक्षेपमा:
- Demand Deposit → तत्काल झिक्न मिल्ने (जस्तै: चालु खाता)
- Saving Deposit → व्यक्तिगत बचतका लागि (बचत खाता)
- Fixed Deposit → निश्चित अवधिका लागि, बढी ब्याज दिने
- Recurring Deposit → मासिक/नियमित जम्मा गर्ने योजना
- Call/Short Notice Deposit → सूचना दिएर झिक्ने व्यवसायिक निक्षेप
यसरी, नेपालमा निक्षेप ग्राहकहरूको बचतलाई सुरक्षित राख्ने मात्र नभई बैंक/वित्तीय संस्थाको लागि लगानीको मुख्य स्रोत हो।